مددکاری اجتماعی در حوزه صنعت

مددکاری اجتماعی در حوزه صنعت

بررسی نقش، توسعه و چالش‌ها در ایران

مقدمه: تحول پارادایم از سرمایه مادی به سرمایه انسانی

در دنیای مدرن که اقتصادها به سرعت به سمت دانش‌بنیان شدن و انسان‌محوری در حال حرکت هستند، مفهوم “سرمایه” از دارایی‌های صرفاً فیزیکی و مالی فراتر رفته و نیروی انسانی به عنوان ارزشمندترین سرمایه هر سازمان و کشور شناخته می‌شود.

در این چارچوب جدید، سلامت و بهزیستی کارکنان، دیگر یک موضوع فرعی نیست، بلکه به یک پیش‌شرط حیاتی برای افزایش بهره‌وری، نوآوری و پایداری اقتصادی تبدیل شده است. از این منظر، سلامت جسمی و روانی کارکنان نه تنها بر عملکرد فردی آن‌ها تأثیر می‌گذارد، بلکه مستقیماً به موفقیت بلندمدت سازمان و در نهایت، به جایگاه کشور در اقتصاد جهانی مرتبط است.

در این راستا، مددکاری اجتماعی به عنوان یک حرفه یاورانه و انسان‌محور، نقشی محوری در حمایت و توانمندسازی افراد، گروه‌ها و جوامع ایفا می‌کند.۱ مددکاری اجتماعی در حوزه صنعت، به طور خاص بر کارکنان شاغل در صنایع تمرکز دارد که خود یک “جامعه فرهنگی و اجتماعی” متمایز را تشکیل می‌دهند و با آسیب‌ها و مشکلات خاص خود مواجه‌اند.۱

درک این تحول پارادایم، مددکاری اجتماعی صنعتی را از یک رویکرد صرفاً رفاهی به یک استراتژی مدیریتی مدرن برای افزایش بهره‌وری و کاهش ضررهای پنهان اقتصادی و معنوی تبدیل می‌کند.۳ این تغییر نگاه از “هزینه” به “سرمایه‌گذاری”، امری حیاتی برای بقای سازمان‌ها در محیط‌های رقابتی است. با این حال، همان‌طور که پژوهش‌ها نشان می‌دهند، درک این نگاه استراتژیک در ایران هنوز به صورت گسترده فراگیر نشده و این خود یکی از ریشه‌های اصلی چالش‌های موجود است.۴

مفهوم و قلمرو مددکاری اجتماعی صنعتی

مددکاری اجتماعی صنعتی، شاخه‌ای تخصصی از مددکاری اجتماعی است که با هدف حمایت از نیروی کار و خانواده‌های آن‌ها در محیط‌های صنعتی شکل گرفته است.۱ بر اساس یک تعریف کلاسیک، مددکاری اجتماعی یک خدمت حرفه‌ای است که بر پایه دانش و مهارت‌های خاص، به افراد، گروه‌ها یا جوامع کمک می‌کند تا به استقلال شخصی و اجتماعی و رضایت خاطر دست یابند.۶

در محیط کار، مددجو می‌تواند یکی از کارکنان باشد که به دلایل مختلف از جمله مشکلات فردی (روحی-روانی)، خانوادگی (اختلافات)، حقوقی (مسائل دادگاهی) یا ارتباطی (با همکاران یا مدیریت) دچار عدم سازگاری با محیط شده و به کمک حرفه‌ای نیاز دارد.۶

پژوهش‌ها نشان می‌دهند که مددکاری اجتماعی صنعتی یک رویکرد “کل‌نگرانه” دارد.۱ این بدان معناست که مداخلات آن صرفاً به حل مشکل فردی محدود نمی‌شود، بلکه به صورت جامع‌نگرانه به محیط‌های مختلف زندگی کارکنان، از جمله خانواده و محیط کار، می‌پردازد.

این کل‌نگری، مددکاری صنعتی را از سایر حوزه‌های حمایتی مانند روان‌شناسی سازمانی متمایز می‌سازد، چرا که بر تأثیر متقابل مشکلات شخصی بر عملکرد شغلی و بالعکس تأکید دارد.۶

این نگاه سیستمی به بهزیستی کارکنان، به مددکار اجتماعی اجازه می‌دهد تا نه تنها به مسائل آشکار بپردازد، بلکه به ریشه‌های عمیق‌تر مشکلات که ممکن است در خارج از محیط کار قرار داشته باشند نیز توجه کند. از این رو، نقش مددکار اجتماعی به عنوان یک متخصص جامع‌نگر، برای سازمان‌هایی که به دنبال پایداری و سلامت بلندمدت نیروی کار خود هستند، حیاتی است.۱

نقش‌ها و کارکردهای بنیادین مددکاری اجتماعی در صنعت

مددکاران اجتماعی صنعتی با ایفای نقش‌های چندگانه، به بهبود عملکرد سازمانی و ارتقاء کیفیت زندگی کاری کارکنان کمک می‌کنند. این نقش‌ها نه تنها ماهیت حمایتی دارند، بلکه ابزارهایی استراتژیک برای مدیریت منابع انسانی محسوب می‌شوند.

• نقش میانجی‌گرایانه و حل تعارض:
  یکی از مهم‌ترین کارکردهای مددکار اجتماعی، ایفای نقش “پلی بین مدیریت و سرمایه انسانی” است.۷ در یک محیط کاری پرفشار، تعارضات بین فرد و محیط اجتناب‌ناپذیر است. در چنین شرایطی، مددکار اجتماعی با ایفای نقش میانجی‌گرایانه و مسئولانه، به رفع مشکلات ارتباطی و تلاش برای حل تعارضات می‌پردازد.۸ این میانجی‌گری فراتر از یک وظیفه سنتی است و در واقع به “ارتقای سلامت اجتماعی در محیط کار” کمک می‌کند ۷، که نتیجه آن افزایش توانایی کارکنان برای مقابله با خطرات روانی است.
• نقش حمایتی و درمانی:
  مددکاران اجتماعی به عنوان یک منبع حمایتی، خدمات مشاوره و حمایت روانی به کارکنان ارائه می‌دهند، به ویژه به افرادی که با مشکلاتی مانند افسردگی و اضطراب مواجه هستند.۹ این خدمات شامل کمک به حل مشکلات فردی، خانوادگی و حتی مسائل حقوقی می‌شود.۶ این اقدامات، که اغلب به صورت محرمانه و داوطلبانه انجام می‌گیرند، به کارکنان کمک می‌کنند تا بدون نگرانی از عواقب شغلی، مشکلات خود را حل و فصل کنند. این خدمات در قالب “برنامه‌های کمک به کارکنان” (EAPs) نیز در سطح بین‌المللی شناخته شده‌اند که هدف آن‌ها ارائه مشاوره و ارجاع به متخصصان در مواجهه با طیف وسیعی از مسائل روانی، عاطفی و رفتاری است.۱۰
• نقش پیشگیرانه و پایش:
  یکی از کارکردهای استراتژیک مددکاری اجتماعی، “پایش آسیب‌های اجتماعی محیط کار” است.۳ این فرآیند شامل ارزیابی مستمر وضعیت روانی، اجتماعی و اقتصادی کارکنان به منظور شناسایی نیازها و مشکلات پیش از تبدیل شدن به بحران‌های جدی است.۹ از طریق این پایش، مددکاران می‌توانند با شناسایی و مقابله با تبعیض‌ها و نابرابری‌های موجود در سازمان، به ارتقاء عدالت اجتماعی در محیط کار کمک کنند.۱۲
• نقش توانمندسازی:
  مددکاری اجتماعی نه تنها به حل مشکلات می‌پردازد، بلکه هدف نهایی آن “توانمندسازی” کارکنان است.۱۳ مددکاران به کارکنان کمک می‌کنند تا “مهارت‌های مدیریت استرس” ۱۴ و “تاب‌آوری” ۷ خود را تقویت کنند تا در مواجهه با مشکلات آتی، توانایی کافی برای حل آن‌ها را داشته باشند.۶ این توانمندسازی به بهبود روابط انسانی، تقویت انگیزش و افزایش احساس تعلق سازمانی منجر می‌شود.۳ این اقدامات به طور مستقیم بر بهره‌وری کلی سازمان تأثیر مثبت می‌گذارند و آن را به یک منبع درآمدزایی و نه یک هزینه تبدیل می‌کنند.۳

وضعیت مددکاری اجتماعی صنعتی در ایران: تاریخچه و چالش‌ها

مددکاری اجتماعی در ایران، با وجود سابقه‌ای نسبتاً طولانی، به ویژه در حوزه صنعت، با چالش‌های اساسی در مسیر توسعه خود مواجه بوده است. بنیان‌گذار این رشته در ایران، خانم ستاره فرمانفرمایان معرفی شده است ۱۷ و سابقه حضور آن در صنعت به سال ۱۳۴۵ و کارخانه‌هایی مانند ارج و روغن نباتی بازمی‌گردد.۳

با این حال، پژوهش‌ها به یک پارادوکس کلیدی اشاره دارند: “بعد از گذشت بیش از ۵۰ سال از ورود مددکاری اجتماعی به ایران… توسعه‌ای در آن ایجاد نشده است”.۴ این توسعه‌نیافتگی، عمدتاً ریشه در موانع چندگانه‌ای دارد که می‌توان آن‌ها را به دو دسته اصلی “ساختاری-نهادی” و “فرهنگی-شناختی” تقسیم کرد.

پژوهش‌ها نشان می‌دهند که عدم توسعه مددکاری اجتماعی صنعتی در ایران، به یک چرخه معیوب منجر شده است. از یک سو، موانع ساختاری و نهادی (مانند نبود قوانین و جایگاه شغلی مبهم) باعث می‌شوند که این حرفه نتواند به صورت مؤثر عمل کند. از سوی دیگر، موانع فرهنگی و شناختی (مانند بی‌اطلاعی مدیران و کم‌تجربگی برخی مددکاران) به این ساختار معیوب مشروعیت می‌بخشند. این دو دسته از موانع به هم مرتبط بوده و یک سیستم پیچیده را تشکیل می‌دهند که غلبه بر آن‌ها نیازمند یک رویکرد جامع و چندبعدی است.

تحلیل نقش مددکاری اجتماعی در بهداشت روانی کارکنان و خانواده‌ها

یکی از حیاتی‌ترین کارکردهای مددکاری اجتماعی صنعتی، کمک به بهداشت روانی کارکنان و خانواده‌های آن‌ها است. با توجه به موانع ساختاری و فرهنگی موجود در ایران، بررسی این که آیا این حرفه توانسته است به ایجاد “بهداشت روانی شایان” کمک کند، نیازمند یک تحلیل دقیق از پتانسیل و واقعیت موجود است.

پتانسیل مددکاری اجتماعی در بهبود سلامت روان:

پژوهش‌ها به وضوح بر پتانسیل بالای مددکاری اجتماعی در این حوزه تأکید دارند. در محیط‌های صنعتی، کارکنان با “خطرات روانی-اجتماعی” متعددی از جمله “فشار کاری بالا”، “شرایط محیطی نامناسب” و “روابط بین فردی چالش‌برانگیز” مواجه هستند که منجر به استرس، اضطراب و افسردگی می‌شود.۵

مددکاران اجتماعی می‌توانند با ارائه خدمات حمایتی و مشاوره‌ای، به کارکنان “توانایی مقابله با این خطرات” را بدهند.۷ علاوه بر این، آن‌ها با نقش خود در “مدیریت استرس” و “تقویت مهارت‌ها” ۱۴، به بهبود “کیفیت زندگی کاری” کمک می‌کنند.۷ این اقدامات نه تنها بر فرد، بلکه به طور غیرمستقیم بر سلامت و بهزیستی خانواده‌های آن‌ها نیز تأثیر می‌گذارند، زیرا بسیاری از مشکلات کاری ریشه در مسائل خانوادگی دارند و بالعکس.۶

واقعیت موجود در ایران: پتانسیل محقق‌نشده

در پاسخ به این پرسش که آیا مددکاری اجتماعی در ایران به بهداشت روانی کمک شایانی داشته، باید واقعیت موجود را از پتانسیل نظری تفکیک کرد. با توجه به موانع ساختاری و فرهنگی که پیش‌تر به آن‌ها اشاره شد، این حرفه “توسعه‌ای نداشته است”.۴ این بدان معناست که کمک‌ها در این حوزه به صورت گسترده و سیستمی نبوده و بیشتر به مداخلات موردی و در شرکت‌های خاص محدود شده است. بنابراین، پتانسیل مددکاری اجتماعی برای بهبود سلامت روان در یک مقیاس ملی، هنوز به طور کامل محقق نشده است.

با این حال، نقش این حرفه به عنوان “حلقه مفقوده در نظام سلامت روان” در ایران، از اهمیت بالایی برخوردار است.۴ مددکاران اجتماعی، به دلیل رویکرد جامع و اجتماعی خود، می‌توانند “شکاف مراقبتی” در خدمات سلامت روان را کاهش دهند.۲۱ آن‌ها به جای تمرکز صرف بر درمان، به پیشگیری از بروز مشکلات می‌پردازند و با “توانمندسازی” افراد، آن‌ها را برای غلبه بر چالش‌ها آماده می‌کنند.۱۳ این رویکرد پیشگیرانه به طور مؤثری از بروز مشکلات جدی‌تر روانی جلوگیری می‌کند و هزینه‌های درمانی و افت بهره‌وری ناشی از آن‌ها را کاهش می‌دهد. بنابراین، اگرچه واقعیت کنونی نشان از توسعه‌نیافتگی این حوزه دارد، اما سرمایه‌گذاری بر آن، یک ضرورت استراتژیک برای آینده صنعت و سلامت اجتماعی کشور است.

راهبردها و پیشنهادات برای توسعه پایدار

برای رفع موانع موجود و بهره‌مندی کامل از پتانسیل مددکاری اجتماعی صنعتی در ایران، یک برنامه جامع در دو سطح کلان و خرد پیشنهاد می‌شود:

۱. راهبردهای کلان (سیاست‌گذاری و نهادی):

• تدوین قوانین و مقررات حمایتی: “مطالبه‌گری در قوانین کار و سیاست‌گذاری‌ها” ۸ برای ایجاد یک چارچوب قانونی که جایگاه و وظایف مددکاران اجتماعی صنعتی را به رسمیت بشناسد و حمایت‌های لازم را فراهم کند، حیاتی است.۵ این امر باعث تخصیص بودجه و منابع کافی خواهد شد.۱۹
• تعریف جایگاه شغلی رسمی: تعیین یک “جایگاه شغلی مشخص” و مستقل برای مددکاران اجتماعی در ساختار سازمانی صنایع، ابهام فعلی را از بین برده و امکان ایفای نقش کامل و مسئولانه آن‌ها را فراهم می‌آورد.۴
• آموزش آکادمیک تخصصی: “آموزش نیروهای متخصص” در حوزه مددکاری اجتماعی صنعتی مطابق با استانداردهای جهانی، به افزایش حرفه‌ای‌گرایی و اثربخشی این حرفه کمک می‌کند.۸

۲. راهبردهای خرد (سازمانی و حرفه‌ای):

• افزایش آگاهی مدیران: ضروری است که با برگزاری کارگاه‌ها، سمینارها و ارائه گزارش‌های موردی، “آگاهی مدیران و کارفرمایان” از نقش استراتژیک مددکاری اجتماعی در افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های پنهان افزایش یابد.۵
• مطالبه‌گری حرفه‌ای: خود مددکاران اجتماعی باید با “مطالبه‌گری حرفه‌ای”، نقش‌ها و پتانسیل‌های رشته خود را به صنعت ارائه دهند.۴ این اقدام شامل ارائه شواهد علمی و مستند از تأثیرات مثبت مداخلات مددکاری بر عملکرد سازمانی است.
• بومی‌سازی مدل‌های موفق: با توجه به اهمیت مدل‌های بین‌المللی مانند “برنامه‌های کمک به کارکنان” (EAPs) 10 و “مسئولیت اجتماعی شرکتی” (CSR) 22، باید تلاش کرد تا با بومی‌سازی و انطباق آن‌ها با نیازها و فرهنگ جامعه ایرانی، مدل‌های مؤثری برای مددکاری اجتماعی صنعتی در ایران ایجاد شود.۸

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی نهایی

مددکاری اجتماعی صنعتی یک ابزار استراتژیک و حیاتی برای مدیریت سرمایه انسانی در اقتصاد مدرن است. این حرفه با کارکردهای چندگانه خود، از جمله میانجی‌گری، حمایت درمانی، پیشگیری و توانمندسازی، به طور مستقیم به ارتقاء سلامت روانی، افزایش بهره‌وری و پایداری سازمان‌ها کمک می‌کند.۳

با وجود سابقه بیش از پنجاه سال در ایران، به دلیل موانع ریشه‌ای و پیچیده‌ای چون “ابهام در جایگاه شغلی” و “بی‌اطلاعی مدیران”، توسعه این حرفه با چالش‌های جدی روبرو بوده است.۴ در نتیجه، پتانسیل عظیم آن برای ایجاد بهداشت روانی شایان برای کارکنان و خانواده‌هایشان، به صورت محدود و موردی باقی مانده و به یک واقعیت گسترده تبدیل نشده است.

بنابراین، برای دستیابی به یک بخش صنعتی پویا و پایدار، سرمایه‌گذاری در مددکاری اجتماعی صنعتی دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت استراتژیک محسوب می‌شود. غفلت از این حوزه، نه تنها بهره‌وری را کاهش می‌دهد، بلکه به زیان پایداری بلندمدت سرمایه انسانی و در نهایت، به ضرر منافع اقتصادی کشور خواهد بود. آینده اقتصاد ایران وابسته به سلامت و بهزیستی نیروی کار آن است و مددکاری اجتماعی می‌تواند نقشی کلیدی در تحقق این چشم‌انداز ایفا کند.

منابع مورداستناد

1. شناخت نقش آفرینی مددکاری اجتماعی در حوزه صنعت؛ یک مطالعه کیفی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://rjsw.atu.ac.ir/article_16795.html
2. اهداف و اهمیت مددکاری اجتماعی – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/10897/
3. مددکاری اجتماعی در سازمان های مختلف + جدول فهرست خدمات – پایگاه خبری مددکار نیوز, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir
4. موانع و چالش های مددکاری اجتماعیِ صنعتی در ایران؛ یک نظریه زمینه ای, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://ensani.ir/fa/article/559010
5. چالش‌های مددکاری اجتماعی در جامعه صنعتی ایران – ایسنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://40579453.khabarban.com/
6. نقش های مددکار اجتماعی صنعتی – دکتر سید رضا طاهرزاده, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://rezataherzadeh.ir
7. خدمت مددکاری اجتماعی باید در جامعه کار و تولید توسعه یابد – ایرنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/85461561
8. kol Madad27 – پژوهشنامه مددکاری اجتماعی – دانشگاه علامه طباطبائی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://rjsw.atu.ac.ir/article_14101_f62cd7db78c80e6bcba4f30f63645298.pdf
9. وظایف و مسئولیت های مددکاران اجتماعی – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/6016/
10. What is an Employee Assistance Program (EAP)? – OPM.gov, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://www.opm.gov/frequently-asked-questions/work-life-faq/employee-assistance-program-eap/what-is-an-employee-assistance-program-eap/
11. List of Employee Assistance Programs (EAPs) – United States Department of State, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://www.state.gov/global-community-liaison-office/foreign-service-life/eaps
12. مددکاری اجتماعی چیست؟ – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/4994/
13. ضرورت به‌کارگیری مددکاران اجتماعی در کنار مشاوران و روان‌شناسان/ توانمندسازی، هدف غایی از فعالیت مددکاری اجتماعی است – دانشگاه علامه طباطبائی, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://atu.ac.ir/fa/news/23467
14. تعادل کار و زندگی چطور اتفاق می‌افتد؟ راه های برقراری تعادل بین کار و زندگی – الوکام, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://alocom.co/blog/educational-article
15. تعادل بین کار و زندگی – کوچینگ باور, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://bavarcoach.com
16. ۲۰ نکته مهم برای بهبود مهارت اجتماعی در محیط کار – کاربوم, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://karboom.io/mag/articles
17. مددکار اجتماعی کیست؟ و چه وظایفی دارد؟ – کارلیب, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://karlib.com/blog/social-work/
18. موانع و چالش های مددکاری اجتماعیِ صنعتی در ایران؛ یک نظریه ی زمینه ای, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://journals.atu.ac.ir/article_16017.html
19. مددکاری اجتماعی صنعتی در ایران ۲۰۲۵ – مددکار نیوز, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir
20. سلامت روان در محل کار ؛ توصیه ای به مدیران و کارمندان – سیمیاروم, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://simiaroom.com/blog
21. مددکاری اجتماعی روانپزشکی و راهبردهای موثر در کاهش شکاف مراقبتی در …, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://socialworkmag.ir/article-1-754-fa.pdf
22. 6 Examples of Corporate Social Responsibility | HBS Online, زمان دسترسی: سپتامبر ۲۵, ۲۰۲۵، https://online.hbs.edu/blog/post/corporate-social-responsibility-examples